Zespół jelita Nadwrażliwego
Czy często odczuwasz dyskomfort w jelitach po spożytym posiłku? Możliwe, że jest to związane z występowaniem IBS. Co to jest IBS? IBS (irritable bowel syndrome) czyli Zespół Jelita Nadwrażliwego. Wykazano, że IBS często pojawia się u osób ze wcześniej zdiagnozowanym COViD-19. Więcej o Zespole Jelita Nadwrażliwego i odżywianiu w tej jednostce chorobowej dowiecie się z poniższego artykułu.
Czym jest Zespół Jelita Nadwrażliwego?
Zespół Jelita Nadwrażliwego (inaczej IBS – irritable bowel syndrome) jest to przewlekła choroba jelit. charakteryzująca się nawracającymi bólami brzucha, wzdęciami, zaburzeniem rytmu wypróżniania, oraz nieodpowiednią konsystencją stolca.
Zespół Jelita Nadwrażliwego w liczbach
Częstość występowania IBS na świecie w populacji ogólnej wynosi 11%. Choroba najczęściej występuje w krajach rozwiniętych w zakresie 1-20 % populacji (w zależności od kraju). Diagnozowana często pomiędzy 30, a 40 rokiem życia. Z biegiem czasu odnotowuje się coraz więcej przypadków również wśród osób poniżej 30 roku życia. Przypadki choroby częściej występują u kobiet, niż u mężczyzn. Osoby dotknięte IBS w olbrzymiej ilości pojawią się w placówkach Podstawowej Opieki Zdrowotnej, oraz Poradniach Gastroenterologicznych. Leczenie pacjentów w wielu krajach wynosi znaczącą część kosztów dla systemów opieki zdrowotnej.
Przebieg i objawy choroby
Zespół Jelita Nadwrażliwego występuje ze zmiennymi okresami nasilenia choroby, czyli w pewnych okresach czasu obserwujemy zwiększoną intensywność objawów, a w pozostałych okresach objawy następują zmniejszeniu. IBS w wielu przypadkach jest chorobą trwającą przez całe życie. Najczęściej występującym objawem IBS jest nawracające bóle brzucha, które wiążą się z wypróżnianiem i/lub zmianą rytmu wypróżnień i/lub ze zmianą konsystencji stolca. Do kolejnych częstych objawów zaliczamy wzdęcia, uczucie pełności, parcie na stolec, oraz uczucie niepełnego wypróżnienia. Kluczowe znaczenie w przebiegu choroby ma oś mózgowo-jelitowa. Zaburzenia na osi mózgowo-jelitowej przyczyniają się do nasilenia objawów choroby. Co to oznacza? Mózg ma istotne oddziaływanie na pracę jelit. Wszystkie zaburzenia neurologiczne/psychologiczne będą niekorzystnie wpływać na prawidłową perystaltykę jelit. U większości osób z IBS stwierdza się wysoki poziom lęku, zaburzenia nerwicowe, stres psychiczny, czy depresję. Choroba często współistnieje z dyspepsją czynnościową, chorobą refluksową przełyku oraz zespołem rozrostu bakteryjnego (SIBO). W etiopatogenezie IBS u około 20% osób przyczyną tak zwanego poinfekcyjnego Zespołu Jelita Nadwrażliwego (PI-IBS) jest przebyta w przeszłości infekcja przewodu pokarmowego. Częstotliwość wystąpienia Zespołu Jelita Nadwrażliwego w ciągu 12 miesięcy po przebytej infekcji wynosi 10,1 %
Inne objawy świadczące o możliwym występowaniu choroby
- Utrata masy ciała
- Krew w stolcu
- Gorączka
- Nasilone objawy w trakcie nocy
- Wodobrzusze lub opór w jamie brzusznej
- Anemia
- Przewlekłe zmęczenie
- Zaburzenia snu i seksualne
- Zaburzenia psychiczne (stany lękowe, nerwicowe, oraz depresja)
- Antybiotykoterapia
- Płeć męska oraz obciążenie genetyczne nowotworami
Jak rozpoznać Zespół Jelita Nadwrażliwego?
Zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, rozpoznanie Zespołu Jelita Nadwrażliwego powinno opierać się na Kryteriach Rzymskich IV. Wytyczne obejmują występowanie nawracającego bólu brzucha średnio co najmniej raz w tygodniu w ciągu ostatnich trzech miesięcy. Ból ten musi spełniać przynajmniej dwa z następujących kryteriów: jest związany z defekacją; ze zmianą częstotliwości stolca; ze zmianą konsystencji (wyglądu) stolca. Dodatkowo objawy muszą zaobserwowane przynajmniej 6 miesięcy przed postawieniem diagnozy.
Na podstawie konsystencji stolca Zespół Jelita Nadwrażliwego dzielimy na cztery rodzaje kliniczne, oraz 7 typów uformowania stolca (skala Bristolska):
- Zaparciowe – diagnozowane jeśli, powyżej 25 % wypróżnień ma konsystencje stolca typu 1 i 2 (wygląd orzechów, lub w kształcie kiełbasy z posklejanymi bryłkami), z kolei poniżej 25 % wypróżnień ma postać typu 6 i 7 (nieregularny stolec, mazisty i w postaci płynnej).
- Biegunkowe – diagnozowane jeśli, powyżej 25 % wypróżnień ma konsystencje stolca typu 6 i 7, a z kolei poniżej 25 % wypróżnień ma postać typu 1 i 2.
- Mieszane – diagnozowane jeśli, proporcje pomiędzy uformowaniem stolca typu 1,2, a 6 i 7 wynoszą 1:1
- Niesklasyfikowane – zaliczamy do nich inne postacie, niż te wymienione powyżej.
Do innych kryteriów zaliczamy ocenę objawów związanych z zaburzeniami częstości wypróżniania i wyglądu stolca:
- z dominującym zaparciem – poniżej trzech trudnych wypróżnień w tygodniu,
- z dominującą biegunką – powyżej trzech nieuformowanych stolców dziennie,
- z postacią mieszaną – zaburzenia częstości wypróżnień występują naprzemiennie.
Niezależnie od formy Zespołu Jelita Nadwrażliwego warto wykonać dodatkowe podstawowe badania morfologiczne, odczyn Biernackiego (OB), badanie białka C-reaktywnego (CRP, C-reactive protein), tyreotropiny (TSH), czy kalprotektyna w kale. Wyniki badań morfologicznych stwierdzających niedokrwistość i podwyższoną liczbę leukocytów stanowią podstawę do głębszej diagnostyki. Podwyższone wyniki badań stanów zapalnych jelit wymagają dogłębnej diagnozy. W przypadku formy IBS biegunkowej i mieszanej zalecane jest wykonanie badań przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgA i IgA całkowice, jako test przesiewowy przeciwko celiakii. Dla precyzyjnej diagnostyki można jednocześnie wykonać badanie parazytologiczne stolca pod kątem obecności pasożytów i lamblii. U osób powyżej 50 roku życia zalecana jest kolonoskopia.
Jednak zanim zostaną wykonane wszystkie powyższe badania należy dokonać zmian dotychczasowego trybu życia m.in. nabycia umiejętności radzenia sobie ze stresem, indywidualnie dopasowanej opieki dietetycznej, zadbanie o dobry jakościowo sen (unikanie stresu przed snem), oraz zwiększenie aktywności fizycznej w postaci spacerów, jogi, spokojnej jazdy na rowerze i innych podobnych aktywności nie wymagającej zbyt wielkiego obciążenia dla organizmu. Jeśli powyższe modyfikacje stylu życia nie wyeliminują objawów ze strony przewodu pokarmowego należy przy konsultacji z lekarzem wykonać omówione wcześniej badania.
Przebyte zakażenie SARS-CoV-2 (Covid-19), a zwiększone zachorowalność w późniejszym okresie na Zespół Jelita Nadwrażliwego.
U pacjentów ze zdiagnozowanym SARS-CoV-2 wykazano wysokie prawdopodobieństwo zachorowania na post-COVID-IBS. Co to jest post-COVID-IBS? Jest to potocznie nazywany „pocovidowy” zespół objawów związany z rozwojem Zespołu Jelita Nadwrażliwego u osób z wcześniej wykrytą infekcją SARS-CoV-2. Z badań wynika, że u 20 % pacjentów z COViD-19 doświadczono w późniejszym czasie objawów ze strony przewodu pokarmowego. Najczęściej wykazano dysfunkcję bariery jelitowej, zaburzenia mikroflory jelitowej, oraz podwyższony poziom kalprotektyny. Badania przeprowadzone od 15 marca do 15 czerwca 2020 r. w szpitalu MSWiA w Warszawie wykazały, że u 57,8 % pacjentów odnotowano objawy ze strony przewodu pokarmowego. Przyczyną rozwoju IBS po przebytym COViD-19 jest przede wszystkim zaburzenie mikrobioty jelitowej na które składały się nieodpowiednie proporcje bakterii Lactobacillus, Bifidobacterium czy Feaclibacterium prausnitzi.
Czy IBS można wyleczyć?
Na dzień dzisiejszy nie znane są przyczyny choroby, których poznanie umożliwiłoby wyleczenie osób dotkniętych Zespołem Jelita Nadwrażliwego. Chorobę można leczyć poprzez farmakoterapie, oraz wdrożenie odpowiedniej interwencji dietetycznej. Leczenie najczęściej przebiega przez całe życie. W przypadku zdiagnozowania IBS najczęściej stosowanym lekiem jest ryfaksymina w dawkach 1200 mg (3 x 400 mg). Stosowana jest do wszystkich odmian IBS, oprócz typu zaparciowego. Lek przywraca prawidłowy skład mikroflory jelitowej w sposób bezpośredni (działanie przeciwbakteryjne). Ryfaksymina działa immunomodulująco, czyli stymuluje produkcje cytokin przeciwzapalnych, jednocześnie hamując cytokiny prozapalnych, dodatkowo zmniejsza patologiczną przepuszczalność enterocytów i przywraca szczelność bariery jelitowej. W postaci zaparciowej stosowane są Makrogole (np. Forlax), czy Linaklotyd. We wszystkich typach IBS stosowane są leki rozkurczowe np. hioscyna, drotaweryna, alweryna, pinaweryna, dicyklomina, otylonium, cymetropium mebeweryna, trimebutyna. Bardzo często w ramach leczenia IBS stosowane są leki przeciwdepresyjne np. amitryptylina i doksepina (postać biegunkowa), oraz selektywne inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (postać zaparciowa).
Stres życia codziennego, a Zespół Jelita Nadwrażliwego
Stres zawodowy, czyli potrzeby związane z pracą będącymi niedostosowanymi do możliwości pracownika. Długotrwały stres zawodowy wpływa niekorzystnie na rozwój Zespołu Jelita Nadwrażliwego. Poziom stresu zawodowego był większy u osób ze zdiagnozowanym IBS. W jednych z eksperymentów wykazano zwiększony IL-6 (cytokina, która pobudza stan zapalny organizmu) u osób z IBS. U badanych ponadto odnotowano większe ryzyko zachorowania na inne choroby np. chorobę wieńcową serca.
W innych badaniach przeprowadzonych na 262 pacjentach (z czego 142 osób chorowało na IBS, grupa kontrolna stanowiła 120 osób) wykazano, że u większości osób z IBS stres codzienny powodował niekorzystne objawy ze strony przewodu pokarmowego. Warto podkreślić, że w obu grupach nie wykazano różnić w codziennych zdarzeniach stresujących. U 38 % pacjentów chorych na IBS objawy rozwinęły się po stresującym wydarzeniu życiowym. Czynnikiem wpływającym na opisywane zjawiska miał zmieniony metabolizm serotoniny i osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, spowodowana zaburzeniem (dysbiozą) mikroflory jelitowej. W przedstawionym badaniu bakterie Bifidobacteriaceae, Bacteroidaceae i Oscillospiraceae, ale także bakteriofagi Podoviridae, których naturalnym gospodarzem były Bacteroidaceae , były związane ze zwiększonym poziomem serotoniny w osoczu. Obecność tych samych bakterii odnotowuje się u osób z zaburzeniami psychicznymi (w tym depresji). Ponadto u pacjentów z IBS stwierdzono zwiększoną liczbę rodzin Streptococcaceae, Microccoceae i Actinomycetaceae, których podwyższoną ilość obserwuje się również u osób z innymi dolegliwościami jelitowymi. Wykazano, że bakterie Streptococcaceae syntetyzują serotoninę, a badania na zwierzętach wykazały silne działanie regulacyjne mikroflory jelitowej i szlaków serotoniny zarówno ogólnoustrojowej, jak i jelitowej.
Traumatyczne wydarzenia z wieku dziecięcego mogą powodować większe ryzyko na wystąpienie IBS w przyszłości. Badacze z School of Chinese Medicine z Hong Kong Baptist University wykazali nieprawidłowy wzrost białek NGF (czynnik wzrostu nerwów), który był czynnikiem łączącym silny stres we wczesnym życiu z rozwojem IBS.
Zalecenia dietetyczne dla osób z Zespołem Jelita Nadwrażliwego.
Na wstępie warto podkreślić, że bardzo istotne w leczeniu dietetycznym Zespołu Jelita Nadwrażliwego jest poznanie swojego organizmu, gdyż na nasilenie objawów może wpływać wiele czynników zaczynając od niepreferowanych produktów przez organizm, nietolerancjach pokarmowych, stosowanych lekach, kończąc na stresie życia codziennego. Do ogólnych założeń diety należy, aby posiłki spożywać częściej, lecz w małych ilościach (nie mogą być obfite). Dania powinny być w temperaturze nie za gorącej, ani nie za zimne. Posiłki powinny być spożywane w spokojnej atmosferze. Warto dodać, że również krótko po posiłku należy się krótki wypoczynek. Zniwelowanie stresu w okolicach posiłku przyczyni się do prawidłowej (niezaburzonej) motoryki jelit, przy jednoczesnym stosowaniu się do indywidualnie dostosowanych zaleceń dietetycznych. Dania powinny być gotowane na wodzie i parze, duszone bez dodatku tłuszczu, pieczone w folii. Dużą skuteczność wykazuje zastosowanie diety Low-FODMAP. Co to jest FODMAP? Skrót z angielskiego oznacza „Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols”, czyli po polsku „Fermentujące Oligo- Di- i Monosacharydy oraz Poliole” to grupa krótkołańcuchowych węglowodanów słabo wchłanianych, szybko fermentujących, o wysokim ciśnieniu osmotycznym. Do wskazanych węglowodanów zaliczamy fruktozę, laktozę, fruktany, galaktany, poliole. Wspomniane cukry w stanie nie zmiennym przechodzą do jelita, z kolei przyczyniają się do zwiększonego wchłaniania wody w jelicie cienkim. Proces ten w przypadku osób chorych powoduje dolegliwości jelitowe w postaci bólów brzucha, uczucia przelewania, czy biegunek. Następnie węglowodany przechodzą do jelita grubego i ulegają fermentacji przez bakterie jelitowej, która u osób chorych przyczyniają się do nadmiernej produkcji gazów, wywołując dyskomfort, ból, oraz wzdęcia. U osób chorych na Zespół Jelita Nadwrażliwego zalecane jest ograniczenie wspomnianych węglowodanów w celu uniknięcia niekorzystnych objawów ze strony przewodu pokarmowego.
Poniżej opisane zalecenia dietetyczne dla osób z IBS w typie zaparciowym, biegunkowych i mieszanym.
Dla postaci zaparciowej
Do podstawowych założeń dietetycznych w typie zaparciowym jest zwiększenie ilości błonnika pokarmowego. Zwiększona podaż błonnika przyczynia się do zwiększonej perystaltyki jelit i objętości stolca, oraz rozciągnięcia ścian odbytnicy poprawiającej naturalny proces defekacji (wydalania stolca). Do produktów wskazanych zaliczamy pieczywo pełnoziarniste, otręby, gruboziarniste kasze, warzywa, owoce, czy nasiona roślin strączkowych. Najbardziej wskazane jest dostarczenie błonnika rozpuszczalnego (warzywa, owoce, nasiona babki płesznik). Należy dostarczyć organizmowi odpowiedniej ilości wody – przynajmniej 2 litry. Najlepiej spożywać wodę niegazowaną, a w przypadku dobrej tolerancji mogą być soki owocowe i herbaty owocowe. Unikać powinno dotyczyć produktów z oczyszczonych mąk (białe pieczywo, rogaliki itp.), mocnej herbaty, naturalnej kawy, alkoholu, produktów wzdymających (warzywa kapustne, nasiona roślin strączkowych itp.), ostrych przypraw oraz wody gazowanej.
W początkowej fazie nie zalecane jest stosowanie preparatów przeczyszczających. Wynika to z faktu, że w wielu przypadkach modyfikacje dietetyczne poprawią stan zdrowia Pacjenta. Stosowane leki można podzielić na dwie grupy:
- Stymulujące układ nerwowy ścian, lub mięśniówki jelita (Xenna, leki „ziołowe”, bisakodyl),
- Leki o działaniu osmotycznym (laktuloza, forlax, fortrans)
W przypadku braku większych efektów można rozważyć w konsultacji z lekarzem stosowanie omawianych preparatów.
Dla postaci biegunkowej
W tym typie choroby należy antagonistycznie do postaci zaparciowej zastosować produkty ubogie w błonnik pokarmowy. Błonnik pokarmowy powinien być dostarczany w ilości pomiędzy 10- 25 g/doba. Istotne jest, aby dostarczać błonnik rozpuszczalny, a unikać błonnika nierozpuszczalnego. Dobrym źródłem błonnika rozpuszczalnego są warzywa i owoce. Z kolei forma nierozpuszczalną odnajdujemy w produktach zbożowych pełnoziarnistych np. otręby, kasza gryczana, czy kasza jaglana. Do wskazanych produktów w tej postaci choroby zaliczamy oczyszczone produkty zbożowe np. białe pszenne pieczywo, ryż biały, białe makarony. Warzywa i owoce powinny być spożywane po obróbce termicznej. Unikać należy spożywania ich w formie surowej. Przechodząc do obróbek technologicznych zastosowanie w tej postaci ma gotowanie na wodzie i na parze, duszenie bez tłuszczu, pieczenie w folii. Do posiłków należy podawać w umiarkowanych ilościach napoje w postaci. słabych herbat. Ciekawym rozwiązaniem dla osób lubiących herbatę jest spożywanie tzw. „Bawarek”, czyli herbaty rozcieńczoną z mlekiem (dobra tolerancja na laktozę). Soki warzywne i owocowe powinny być rozcieńczane z mlekiem, lub wodą. Ograniczeniu powinno ulec spożycie naturalnej kawy, mocnej kawy, stosowanie ostrych przypraw, produktów wzdymających (warzywa kapustne, nasiona roślin strączkowych itp.), czy wody gazowanej. W przypadku stwierdzenia nietolerancji na gluten, czy laktozy należy dodatkowo ograniczyć w diecie produkty zawierające wspomniane składniki.
Dla postaci mieszanej.
W postaci mieszanej istotne jest wdrożenie odpowiedniej modyfikacji dietetycznej zależnej od objawów ze strony przewodu pokarmowego. W razie zwiększonych zaparć należy zastosować zalecenia dla typu zaparciowego, z kolei w przypadku zmożonych biegunek, należy wdrożyć założenia dietetyczne dla typu biegunkowego. Zastosowanie w tej postaci mają zalecenia ogólne dla każdego typu Zespołu Jelita Nadwrażliwego (opisane na początku punktu).
Dieta bezglutenowa w przypadku IBS.
W badaniach wykazano, że w większości wypadków zastosowanie diety wykluczającej gluten jest niewskazane. Jedynie zasadną decyzją o zastosowaniu omawianej diety jest stwierdzona celiakia, nietolerancja i alergia na gluten. Produkty zawierające gluten często są wykluczane z diety pacjenta (dieta Low FODMAP), jednak ze względu na występowanie fermentujących węglowodanów (fruktany), a nie samej obecności glutenu.
Dieta bezlaktozowa w przypadku IBS
Literatura podkreśla, że należy ograniczyć podaż laktozy w codziennym odżywianiu u osób z IBS. Jednak nie należy całkowicie eliminować laktozy z diety w przypadku kiedy nie wykazano nietolerancji na omawiany dwucukier.
Probiotyki
Badania potwierdzają korzystne oddziaływanie probiotyków na organizm osoby chorych na IBS. Probiotyki mają zastosowanie w postaci pojedynczych szczepów (monoszczepy), oraz złożonych różnych szczepów (kilka szczepów bakterii probiotycznych). Najlepiej przebadanym szczepem jest Lactobacillus plantarum 299v. U 95 % przebadanych pacjentów omawiany szczep wykazał zmniejszenie bólów brzucha i wzdęć. Skutecznym probiotykiem okazał się również szczep Bifidobacterium bifidum MIMBb75. Stosowanie poszczególnych szczepów bakterii jelitowych powinno zostać konsultowane ze specjalistą.
Olejek z mięty pieprzowej
Zmniejszenie objawów chorobowych u osób z Zespołem Jelita Nadwrażliwego odnotowano po zastosowaniu olejku miętowego w ilości 180–225 mg olejku. Olejek z mięty pieprzowej wpływa na relaksację mięśni gładkich, działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie, a także moduluje zaburzenia psychosocjalne i czucie trzewne. Jest bezpiecznym preparatem, lecz warto wspomnieć, że przy dłuższym stosowaniu odnotowywano zgagi u pacjentów z IBS. Należy, więc stosować preparat przez ograniczony przedział czasu (2 razy na dobę – nie więcej, niż 12 tygodni).
STW-5,
Preparat STW-5 jest płynem doustnym zawierający wyciągi roślinne wykazujące działanie farmakologiczne w przewodzie pokarmowym. W skład preparatu wchodzą ekstrakty z: ziela ubiorka gorzkiego (Iberis amara herbae extractum), korzenia arcydzięgiela lekarskiego (Angelicaeradicis extractum), kwiatu rumianku (Matricariae flos extractum), owocu kminku zwyczajnego (Carvi fructus extractum), owocu ostropestu plamistego (Silybi mariani fructus extractum), liści melisy lekarskiej (Melissae folii extractum), liści mięty pieprzowej (Menthae piperitae folii extractum), ziela glistnika (Chelidonii herbae extractum), korzenialukrecji (Liquiritiae radicis extractum). Badania wskazały na skuteczność długoterminowego stosowania preparatu pod względem zmniejszenia objawów takich jak uczucie pełności, czy wzdęcia. Preparat ponadto hamuje wydzielanie soku żołądkowego (podrażniające błonę śluzową jelita), oraz zwiększa wytwarzanie prostaglandyn i mucyny (chronią błonę śluzową jelita)
Podsumowując. Na leczenie dietetyczne u osób z Zespołem Jelita Nadwrażliwego może wpływać wiele czynników np. przewlekły stres, nietolerancje, przyjmowane leki, czy niepreferowanie produktów z grupy FODMAP. W związku z tym nie można ustalić jednych zaleceń dietetycznych dla wszystkich typów choroby. Najskuteczniejsze będzie indywidualnie dostosowana opieka dietetyczna, oraz konsultacja z lekarzem. Mam nadzieje, że nabyta wiedza przyda się w życiu codziennym. Z tej stron zachęcam do współpracy z licencjonowanym dietetykiem Zapraszam do siebie osoby z Zespołem Jelita Nadwrażliwego. Wizytę można umówić i opłacić klikając w przycisk „Umów wizytę”. Zachęcam również do nabycia jadłospisu indywidualnego 7 dniowego w podstronie „Sklep” (można również nabyć gotowy jadłospis dla postaci biegunkowej).
Zdrowszy Wybór, Twoim wyborem!
Licencjonowany dietetyk Paweł Szymański
Źródła:
- Lucyna Kłosiewicz-Latoszek: Cukrzyca [W:] Praktyczny podręcznik dietetyki, Jarosz M. (red.), IŻŻ, Warszawa, 2010
- Magdalena Urbańska: Zespół jelita drażliwego (IBS), Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Studium Kształcenia Podyplomowego Specjalizacja: Farmacja apteczna, Wrocław, 2021
- Krystian Adrych: Zespół jelita drażliwego w świetle najnowszych wytycznych, Varia Medica 2019, tom 3, nr 2, strony 89–95
- Krystian Adrych, Grażyna Rydzewska: Rozpoznawanie i leczenie zespołu jelita nadwrażliwegow praktyce lekarza rodzinnego, Varia Medica 2020, tom 4, nr 1, strony 52–59
- Anna Cybulska: Zespół jelita nadwrażliwego – rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne, miejsce leków rozkurczowych, Pediatria i Medycyna Rodzinna, 2019, 15 (3), p. 258–265
- Anna Pietrzak, Barbara Skrzydło-Radomańska, Agata Mulak, Michał Lipiński, Ewa Małecka-Panas, Jarosław Reguła, Grażyna Rydzewska: Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego, Gastroenterology Review 2018; 13 (4)
- Katarzyna Wysocka: Podsumowanie roku w gastroenterologii, KURIER MEDYCZNY, 01/2022
- Żywienie w Zespole Jelita Nadwrażliwego IBS, Narodowy Fundusz Zdrowia, 2021 – https://diety.nfz.gov.pl/diety/wp-content/uploads/2021/08/ebook-terapeutyczny-zywienie-ibs/#issue/E-book_terapeutyczny_IBS_FINAL/portrait/1 – z dn. 14.06.2022 r.
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30988299/ – z dn. 16.06.2022 r.
- https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19490976.2022.2063016 – z dn. 20.06.2022 r.
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6310607/ – z dn. 21.06.2022 r.