Cukrzyca pandemią XXI wieku. Czy zdiagnozowano u Ciebie cukrzycę? Jak się odżywiać będąc diabetykiem?

Cukrzyca pandemią XXI wieku. Czy zdiagnozowano u Ciebie cukrzycę? Jak się odżywiać będąc diabetykiem?

W artykule trochę o cukrzycy, przypadkach choroby w Polsce, oraz odżywianiu w tej jednostce chorobowej. Zapraszam do krótkiej lektury.

Czym jest cukrzyca?

Cukrzycą nazywamy zespół chorób metabolicznych charakteryzującą hiperglikemią wynikającą z zaburzonej funkcji wydzielania insuliny. Zaliczana jest do chorób niezakaźnych uznaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za pandemię XXI wieku.

Cukrzyca w liczbach.

W badaniach udostępnionych w 2015 roku wynikało, że na świecie przypadek cukrzycy dotyczył około 415 mln osób (~8,8 % całej populacji). Prognozy na rok 2040 wskazują na wzrost do liczby 642  mln (~10,4 % całej populacji). Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF) przewiduje, że liczba diabetyków na świecie może wzrosnąć nawet do 642 mln już w 2024 roku. W  2018 roku według statystyk Narodowego Funduszu Zdrowia i Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce na cukrzycę chorowało 2,86  mln osób stanowiąc 9,1 % populacji całego kraju. Największy odsetek zachorowań odnotowano w województwie śląskim (103 przypadki na 1000 mieszkańców). Jeśli tendencja wzrostu diabetyków utrzyma się na poziomie 3,7% rocznie, to do roku 2030 w Polsce będzie chorowało 4,2 mln osób, zaś łącznie z chorobami niewykrytymi przypuszcza się, że wartość będzie wynosić 5,25 mln.

Jakie najczęściej występują rodzaje cukrzycy?

Na podstawie rekomendacji Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego (ADA) oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyróżniamy cztery główne rodzaje cukrzycy:

Cukrzyca typu 1 (insulinozależna) – jest to choroba autoimmunologiczna w której nasz układ atakuje i niszczy własne komórki  β wysp trzustkowych. Co w konsekwencji powoduje, że trzustka nie jest w stanie produkować własnej insuliny, która jest potrzebna do prawidłowego metabolizmu cukrów. W  tym przypadku insulina musi być dostarczana z zewnątrz do organizmu. Na tą odmianę choruje  10- 15 % wszystkich przypadków wykrytej cukrzycy. Wysoki odsetek stanowią dzieci, osoby młode, oraz dorośli (poniżej 30 r.ż.).

Cukrzyca typu 2 (insulinoniezależna) – Występuje w większości przypadków cukrzycy (80-90 %) Najczęściej odnotowywana jest u osób dorosłych. Przyczyną tej odmiany cukrzycy jest zmniejszona wrażliwość tkanek na działanie insuliny oraz zaburzonej funkcji wydzielniczej komórek β wysp trzustkowych. U  chorych występuje nieprawidłowe wydzielanie insuliny i spadek wrażliwości tkanek na ten hormon w mięśniach szkieletowych, wątrobie, sercu, czy w tkance tłuszczowej. Cukrzyca typu 2  występuje  w formie monogenowej i wielogenowej. Forma monogenowa występuje rzadko (1- 2  %  przypadków), spowodowana jest mutacją pojedynczego genu powodującego głębokie upośledzenie wydzielania insuliny, oraz wysoko rozwiniętą insulinooporność. Odmiana wielogenowa występuje w pozostałych przypadkach. Głównymi czynnikami odmiany wielogenowej jest uwarunkowanie genetyczne (choroba występująca w rodzinie), oraz środowiskowe (nieodpowiednia dieta, niska aktywność fizyczna). Szczególnie narażone są osoby, gdzie oboje rodziców miało cukrzycę typu 2.

Inne specyficzne typy cukrzycy – przyczyną tej formy cukrzycy są inne choroby. Należą do nich choroby  spowodowane uszkodzeniem zewnątrzwydzielniczej części trzustki (zapalenie trzustki, nowotwory, urazami, mukowiscydoza, a nawet uszkodzeniem poalkoholowe), wynikające z powodu endokrynopatii (np. Zespół Cushinga, nadczynność tarczycy), . Do innych przyczyn uwzględniano przyjmowane leki (np. glikokortykosteroidy, kwas nikotynowy, hormony tarczycy, czy leki antyretrowirusowe), zakażenia (różyczka, cytomegalia), oraz przypadki zespołów genetycznych (zespół Downa, zespół Turnera, Pradera i Williego)

Do odrębnej grupy sklasyfikowano cukrzycę ciężarnych (GDM – gestational

diabetes mellitus). Występuje u około 1-14 % kobiet w ciąży. Cukrzyca tego typu wyróżnia się na tle innych, gdyż zostaje stwierdzona po raz pierwszy podczas ciąży. Najczęściej ustępuje, wraz z końcem ciąży. Jednak istnieje ryzyko pojawienia w przyszłości u tych kobiet cukrzycy typu II po 15-20 latach po pierwotnie przebytej cukrzycy ciążowej (25 – 40% przypadków). Zwiększone ryzyko zachorowania na cukrzycę podczas ciąży istnieje w przypadku insulinooporności, oraz krewnych dotkniętych przypadłością cukrzycy typu 1.

Objawy cukrzycy

• osłabienie
• wzmożona senność
• częste oddawanie moczu
• utrata masy ciała niezwiązana z celowym odchudzaniem
• wzmożone pragnienie
• zmiany ropne na skórze
• stan zapalny narządów moczowo-płciowych

Stan przedcukrzycowy

Stan przedcukrzycowy rozpoznaje się, jeśli występują co najmniej dwa z trzech następujących kryteriów: nieprawidłowa glikemia na czczo (IFG), nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT), lub występowanie zespołu metabolicznego. Do jednej z przyczyn stanu przedcukrzycowego zaliczana jest nieleczona insulinooporność spowodowana nieodpowiednim dotychczasowym stylem życia (nieodpowiednia dieta, brak aktywności fizycznej). W początkowej fazie leczenia stanu przedcukrzycowego często stosuje się metformine dla polepszenia wrażliwości tkanek na insulinę. W ramach skutecznej terapii omawianym produktem, niezbędne jest odpowiednio zbilansowana dieta, zmiana stylu życia, oraz umiarkowana aktywność fizyczna. Wczesne rozpoznanie stanu przedcukrzycowego i leczenie pozwala spowolnić, opóźnić, a  nawet wyeliminować ryzyko wystąpienia cukrzycy w przyszłości.

Czy cukrzyca jest groźną choroba?

Nieleczona cukrzyca potrafi być groźną chorobą. Powikłania cukrzycy dzielimy na przewlekle i ostre. Do najczęstszych ostrych powikłań zaliczamy: kwasice ketonową, hipoglikemie, nieketonową hiperglikemie hiperosmolarną i kwasicę mleczanową. Nieodpowiednia dieta, złe dawkowanie i nieregularne stosowanie dawek insuliny może przyczynić się do kwasicy ketonowej prowadząc do śpiączki cukrzycowej, co grozi śmiercią osoby chorej. Cukrzyca powoduje też wiele przewlekłych powikłań takich jak: neuropatia cukrzycowa (uszkodzenie nerwów), retinopatia cukrzycowa (ryzyko zaćmy i jaskry), niewydolność nerek, czy chorób układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, udar mózgu). Przy rozpoznaniu cukrzycy bardzo często chorobą współistniejącą była otyłość.

Kiedy następuje rozpoznanie cukrzycy?

Rozpoznanie cukrzycy następuje poprzez oznaczenie glikemii. W przypadku występowania objawów cukrzycy należy wykonać oznaczenie glikemii przygodnej. Badanie te można wykonywać o każdej porze dnia, niezależnie od pory spożycia posiłku. Poziom glukozy we krwi ≥ 200 mg/dl (≥  11,1  mmol/l) jest podstawą do rozpoznania cukrzycy. Jeśli nie występują objawy charakterystyczne do cukrzycy należy wykonać dwukrotne oznaczenie glikemii na czczo. Pacjent podczas wykonania badania musi być wypoczęty, oraz pomiędzy 8 do 14 godzin po spożytym posiłku. Oba wyniki ukazujące wartość ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l) są podstawą do rozpoznania cukrzycy. W  przypadku  jednorazowego oznaczenia glikemii hemoglobiny glikowanej (HbA1c) – wartość ≥  6,5% (≥  48  mmol/mol) jest podstawą do rozpoznania cukrzycy. Jeśli badania u osób z podejrzeniem cukrzycy przedstawiają wyniki dla: jedno-dwukrotnego oznaczenia glikemii na czczo w granicach 100– 125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l); jednorazowego oznaczenia hemoglobiny glikowanej  < 6,5% (≥  48  mmol/mol), wskazane jest wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą (OGTT). Test wykonywany jest po wypoczęciu (przespana noc), oraz bez wcześniejszego ograniczania węglowodanów. W czasie poprzedzającym wykonanie badania oczekuje w spokoju w pomieszczeniu przez 2 godziny.  Wykazana glikemia w 120 minucie wynosząca ≥ 200 mg/dl (≥  11,1 mmol/l) jest podstawą do rozpoznania cukrzycy.

Codzienne odżywianie jest istotne w przypadku cukrzycy.

Odżywianie jest bardzo ważne w przypadku diabetyków. Istotny jest dobór spożywanych produktów, oraz ilość pokarmu. W przypadku diabetyków do podstawowej interwencji dietetycznej należy kontrola poziomu glukozy, poprzez dobór produktów oraz porcji żywienia nie zwiększających jego poziomu we krwi. Do skutecznej kontroli wyróżniamy Indeks glikemiczny (IG), oraz Ładunek glikemiczny (ŁG).

Indeks glikemiczny jest wskaźnikiem określający wpływ węglowodanów przyswajalnych na stężenie glukozy we krwi. W indeksie produkty dzielmy na trzy grupy:

• Niski indeks glikemiczny:  ≤ 55 – produkty, które można spożywać regularnie np. warzywa w formie surowej, owoce świeże i niedojrzałe, mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych.
• Średni indeks glikemiczny: 55-70 – produkty, które spożywać sporadycznie np. pełnoziarniste pieczywo, grube kaszę, ziemniaki, dżemy, owoce dojrzałe i kukurydza.
• Wysoki indeks glikemiczny: ≥ 70 – produkty niewskazane w codziennym jadłospisie np. napoje słodzone, białe pieczywo, miód i kasza manna.

Czy bazując na samym IG można odpowiednio zbilansować swoją dietę?

Niekoniecznie. Indeks glikemiczny określa jak dany produkt podniesie poziom glukozy, lecz nie uwzględnia ilości spożytego produktu. Wyróżniamy jeszcze jeden wskaźnik pozwalający rozwiązać ten problem.

Ładunek glikemiczny, czyli iloczyn indeksu glikemicznego i ilości spożytych węglowodanów przyswajalnych w porcji. Wskaźnik przewiduje wzrost poziomu glukozy w surowicy krwi na podstawie spożytej porcji produktu uwzględniającego jego indeks glikemiczny. Ustalono trzy zakresy dla ładunku glikemicznego (na jeden posiłek):

• niski ładunek glikemiczny ≤ 10
• średni ładunek glikemiczny 11-19
• wysoki ładunek glikemiczny ≥ 20

W ciągu spożywania zalecanych 5 posiłków wskaźnik ładunku glikemicznego uwzględniający wszystkie posiłki nie powinien przekraczać  80. Wartość ŁG wyższa, niż 120 jest uważana za wysoką i niewskazaną dla diabetyków.

Zalecenia dietetyczne dla osób z cukrzycą

W każdym rodzaju cukrzycy zastosowanie będzie miało dobór produktów o ograniczonej ilości łatwo przyswajalnych węglowodanów z jednoczesną wyższą podażą błonnika. Interwencja dietetyczna polega w głównej mierzy na komponowaniu posiłków pozwalających utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi. Do kolejnych parametrów podlegającej kontroli jest zawartość cholesterolu w surowicy krwi. Norma dla populacji Polski wynosi 300 mg/dzień, a u osób ze zwiększonych stężeniem cholesterolu w surowicy wartość wynosi 200 mg/dzień. U kobiet ciężarnych wskazana będzie suplementacja kwasem foliowym.

Węglowodany w diecie powinny stanowić 45-50 % wartości energetycznej diety i powinny pochodzić z pełnoziarnistych produktów zbożowych (np. pełnoziarniste pieczywo, grube kasze, płatki owsiane, ryż brązowy), oraz warzyw i rzadziej owoców (ograniczamy dojrzałe owoce, oraz w formie suszonej i przetworów). W diecie ograniczyć powinno się produkty wysokoprzetworzone np. rogaliki, drożdżówki, pieczywo białe, torty, kremy, czy podobne produkty z dodatkiem cukru.

Białko w przypadku diabetyków stanowi 15-20 % wartości energetycznej diety. Produkty wskazane to mięso z niską zawartością tłuszczu np. kurczak, indyk, królik, chuda wieprzowina (wszystkie produkty spożywane bez skóry). Nabiał należy wybierać w wersji odtłuszczonej z zawartością tłuszczu ≤ 2%. Warto wspomnieć, że dobrym źródłem białka są rośliny nasion strączkowych. U diabetyka są szczególnie wskazane na zawartość dużej ilości błonnika. Stosunek białka zwierzęcego (mięso, nabiał), a roślinnego (rośliny nasion strączkowych, produkty zbożowe) powinno stanowić 1:1.

Tłuszcze wynoszą 30-35 % wartości energetycznej diety. Duży odsetek powinny stanowić tłuszcze jednonienasycone (olej rzepakowy, oliwa z oliwek, oliwki), oraz wielonienasycone (inne oleje roślinne, margaryna, ryby). Ograniczeniu ulegają tłuszcze nasycone z produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso i nabiał z wysoką zawartością tłuszczów). W profilaktyce przeciwko chorobom układu krążenia zalecany jest niski stosunek kwasów omega-6 do omega-3. Rekomendowany stosunek wynosi w zakresie od 4:1 do 2:1. W celu uzyskania korzystnego stosunku kwasów wielonienasyconych omega zalecane jest większe spożycie ryb morskich, oraz olejów roślinnych. Jednocześnie ograniczeniu powinno ulec spożycie mięsa z dużą zawartością tłuszczów jak np. wieprzowina, wołowina, tłuste wędliny, czy tłuste części kurczaka i indyka (udko ze skóra, skrzydełko).

Spożycie soli nie powinno przekraczać jednej łyżeczki na dzień (5 g). Rekomendowane jest spożycie 4-6 posiłków dziennie (w zależności od przypadku osoby chorej) w równych odstępach czasu. Regularne posiłki pozwalają utrzymać odpowiedni poziom glukozy we krwi. Alkohol powinien być ograniczany ze względu na gwałtowne wahania glukozy w surowicy. Dzienne spożycie alkoholu wynosi dla kobiet 20 g, z kolei dla mężczyzn 30 g. Wartość 20 g alkoholu etylowego odnajdujemy w produktach:  200 g białego wina, 150 g czerwonego wina, 0,33 l piwa jasnego mocnego, 50 g wódki, czy brandy 40%. Alkohol i napoje alkoholowe, jeśli są konsumowane to należy je spożywać podczas posiłku (nie pijemy alkoholu pomiędzy posiłkami).

Poniżej 12 najważniejszych zasad dla diabetyków:

1. Kontroluj wartość energetycznej swojej diety – W przypadku otyłości, lub nadwagi zastosuj redukcję masy ciała.
2. Spożywaj posiłki różnorodne o regularnych porach – Dostarczysz wtedy wszelkich niezbędnych składników odżywczych, oraz utrzymasz prawidłowy poziom glukozy w surowicy.
3. W swojej diecie uwzględnij pełnoziarniste produkty zbożowe – Wymienione produkty są cennym źródłem składników mineralnych (m.in. cynk, żelazo, magnez), oraz bogate w błonnik, które umożliwią stabilny poziom glukozy we krwi.
4. Spożywaj warzywa w formie nieprzetworzonej – Z przedstawionymi produktami dostarczysz błonnika rozpuszczalnego powodującego sytość po posiłku. Spożywaj różnorodne warzywa, lecz częściej korzystaj z zielonych odmian warzyw.
5. Owoce spożywaj rzadziej, niż warzywa – Mniejsze spożycie ze względu na występowanie w owocach fruktozy (cukier prosty), który w większej ilości przyczynia się do podwyższonego poziomu glukozy we krwi.
6. Spożywaj nabiał przynajmniej w dwóch posiłkach – Częściej spożywaj produkty mleczne fermentowane takie jak: jogurt naturalny, kefir, maślanka. Dostarczysz probiotyki do swojej mikroflory jelitowej, powodując sprawniejszą pracę jelit. Nabiał łącz z owocami w formie surowej w celu wyrównania poziomu glukozy. Unikaj produktów mlecznych słodzonych, oraz z musami owocowymi.
7. Ogranicz spożycie mięsa – Mięso traktuj jako cenny dodatek do posiłków, aniżeli główną część posiłku. W ciągu tygodnia podczas 1-2 dni zamień mięso na rośliny nasion strączkowych. W jednym, lub dwóch dni podczas głównego posiłku przygotuj ryby (najlepiej chude odmiany np. dorsz, mintaj, pstrąg).
8. Zastosuj odpowiednie techniki kulinarne – Wskazane gotowanie na wodzie, gotowanie na parze, duszenie (na wodzie), pieczenie w pergaminie, lub rękawie do pieczenia.
9. Tłuszcze zwierzęce zamień na tłuszcze roślinne – W ten sposób obniżysz w swojej diecie zawartość cholesterolu, oraz tłuszczów nasyconych. Jednocześnie dostarczysz jednonienasyconych, oraz wielonienasyconych tłuszczów. Podaż wymienionych tłuszczów wspomoże twój układ hormonalny, poprawiając samopoczucie.
10. Spożywaj 1,5 l wody dziennie – Spożywając taką ilość płynów nawodnisz swój organizm, oraz przyczynisz się do sprawnego funkcjonowania układu nerwowego.
11. Unikaj spożywania alkoholu – Przyczynia się on do wahań poziomu glukozy we krwi.
12. Ogranicz spożycie soli i cukru stołowego – Sól w dużej ilości przyczynia się do zwiększenia ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia. Z kolei cukier stołowy powoduje wahania poziomu glukozy w surowicy.

Mam nadzieje, że artykuł pozwolił pogłębić wiedze o cukrzycy :).  Zapraszam diabetyków do współpracy z licencjonowanym dietetykiem. Oferta znajduje się w podstronie „Oferta”. Wizytę można umówić na górze stronie naciskając zielony przycisk z napisem „Umów wizytę”.
Proponuje również zajrzeć do internetowego sklepu Poradni w celu nabycia jadłospisu dla osób z cukrzycą typu II.

Zdrowszy Wybór, Twoim wyborem!

Licencjonowany dietetyk Paweł Szymański

Źródła:

1. Joanna Fiłon: CUKRZYCA – WYZWANIE ZDROWIA PUBLICZNEGO W XXI W., Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok, 2019
2. Lucyna Kłosiewicz-Latoszek: Cukrzyca [W:] Praktyczny podręcznik dietetyki, Jarosz M. (red.), IŻŻ, Warszawa, 2010
3. NFZ o zdrowiu – Cukrzyca, Narodowy Fundusz Zdrowia, Warszawa, listopad 2019
4. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2022. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, Current Topics in Diabetes 2022 | Curr Top Diabetes, 2022; 2 (1): 1–134
5. https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/cukrzyca-typu-2-zalecenia-i-jadlospis/ – z dn. 02.06.2022 r.
6. https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/177/original/Strony_od_MpD_2010_05-12.pdf?1467896861 – z dn. 31.05.2022 r.
7. https://diabdis.com/blog/ladunek-glikemiczny/ – z dn. 01.06.2022 r.
8. https://pacjent.gov.pl/artykul/cukrzyca-w-liczbach – z dn. 31.05.2022 r.
9. https://www.termedia.pl/diabetologia/Insulinoopornosc-i-stan-przedcukrzycowy-diagnostyka-i-leczenie,44767.html – z dn. 05.06.2022 r.